Aίθουσα Τάσσος Παπαδόπουλος, ΤΕΠΑΚ
Είναι με ιδιαίτερη χαρά που βρίσκομαι σήμερα, μαζί σας, στο συνέδριο που διοργανώνει η Ελληνική Εταιρεία Ηθικής, το οποίο προσεγγίζει το θέμα των αρχών της ηθικής στο πλαίσιο του Νόμου.
Είναι γεγονός ότι τα σύγχρονα ηθικά ζητήματα που εγείρονται, τα οποία αφορούν τόσο το ευρύ κοινό όσο και όσους διαμορφώνουν και ασκούν επιρροή στην κοινή γνώμη, χρήζουν επιστημονικής και φιλοσοφικής προσέγγισης εφόσον από αυτά προκύπτουν ηθικά διλήμματα και η κοινωνία διαρκώς αναζητεί εποικοδομητικούς και αποτελεσματικούς τρόπους επίλυσής τους. Τομείς όπως η βιοηθική, η οικολογική ηθική, η επιχειρηματική ηθική, η ηθική σε θέματα επικοινωνίας, η ηθική στο διαδίκτυο, κλπ, έχουν επιφέρει αλλαγές όσον αφορά την αναθεώρηση των αρχών που διέπουν τους νόμους, οι οποίοι πρέπει να αναπροσαρμόζονται και να επικαιροποιούνται λαμβάνοντας υπόψη τους ραγδαίους ρυθμούς ανάπτυξης του σύγχρονου ανθρώπου.
H ηθική είναι κανόνας και μέτρο για τη συμβίωση και τη διαγωγή των ανθρώπων μέσα στην κοινωνία. Για το λόγο αυτό είναι μια από τις βασικές μορφές της κοινωνικής συνείδησης. Η ηθική αποτελείται από μια ομάδα κοινών αξιών που εντοπίζονται σε μια κοινωνία, ορίζοντας σε γενικές γραμμές την ορθότητα μιας κοινώς αποδεκτής πράξης και καθορίζοντας τα όρια που θέτει η κοινωνία όσον αφορά το τι είναι αποδεκτό και τι όχι. Ο Νόμος αποζητά τρόπους διασφάλισης αυτών των αξιών και αρχών που θέτει μια κοινωνία, στη διαδικασία απονομής της δικαιοσύνης. Πρόκειται για μια πολυσύνθετη σχέση, η οποία βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη, καθώς η ηθική διαφοροποιείται εφόσον οι στάσεις και απόψεις κάθε κοινωνίας αλλάζουν διαρκώς και συνεπώς, οι αρχές του νόμου πρέπει να αναπροσαρμόζονται για να εδραιώνουν το περί δικαίου αίσθημα και να τηρούν την τάξη.
Όσον αφορά τη φιλοσοφία του δικαίου και τον τρόπο που η ηθική είναι αντιληπτή σε αυτή, είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει την ανθρώπινη σκέψη από την εποχή του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού, των σοφιστών ως την Αναγέννηση και τον 20ο αιώνα με τους σπουδαίους νομικούς φιλοσόφους, και έτσι αναπτύχθηκαν δύο σχολές σκέψης: του Νομικού Θετικισμού και του Φυσικού Δικαίου. Ο Νομικός Θετικισμός εξετάζει αν πρέπει να υπάρχει σχέση ηθικής και νόμου και η θεμελιώδης αρχή που τον χαρακτηρίζει είναι το ότι το δίκαιο δεν είναι συνδεδεμένο με την ηθική. Αναπτύχθηκε για πρώτη φορά πλήρως από το νομικό θεωρητικό του 19ου αιώνα John Austin, και αναφέρεται στο νομικό σύστημα της Μεγάλης Βρετανίας. Σε αυτή τη σχολή οι επικρατούσες τάσεις αναφέρουν ότι το δίκαιο, το νόμιμο και η ηθική είναι εντελώς διαφορετικά πράγματα που δεν τα συνδέει τίποτα και η άλλη θεωρεί πως η ηθική δεν είναι απαραίτητο να έχει σχέση με το δίκαιο, αλλά βεβαίως είναι απαραίτητο το ισχύον δίκαιο, άρα το θεσμοθετημένο ως νόμιμο, να έχει κάποια κοινά στοιχεία με την ηθική και να συναντώνται. Η σχολή σκέψεως του Νομικού Θετικισμού έχει τη βάση της στους σοφιστές, που ήταν εκείνοι που ανέπτυξαν τη σχετικοκρατία, τον υποκειμενισμό και τη διαστρέβλωση των πάντων με στόχο την επιδίωξη των προσωπικών τους συμφερόντων. Τότε, όπως και τώρα, ο νομικός θετικισμός δεν δέχεται τη σχέση μεταξύ ηθικής και νόμου.
Η σχολή σκέψεως του Φυσικού Δικαίου, εν αντιθέσει προς τον Νομικό Θετικισμό έχει ως θεμελιώδη θέση το ότι υπάρχει παντοτινή και αναγκαία σχέση μεταξύ ηθικής και νόμου/δικαίου. Το δίκαιο υπάρχει και πηγάζει από τη φύση: o Αριστοτέλης πίστευε πως οι φυσικοί νόμοι έχουν καθολική αξία και είναι αναλλοίωτοι, ενώ οι στωικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν πως το φυσικό δίκαιο στηριζόταν στη λογική. Αυτές οι δυο τάσεις είναι οι επικρατούσες εντός της σχολής του Φυσικού Δικαίου, αλλά δεν είναι αυτοαναιρούμενες, εφόσον η πρώτη δέχεται πως η ανθρώπινη λογική απλώς ανακαλύπτει το δίκαιο που υπάρχει αενάως και είναι αμετάβλητο. Συνεπώς, υπό το φως μιας μεταφυσικής προσέγγισης το ηθικό και το νόμιμο δεν μπορούν να μην ταυτίζονται, καθώς εκτός από το ό,τι εκπηγάζουν από κοινό παρονομαστή, η ηθική είναι νόμος και ο νόμος ηθική.
Ο φιλόσοφος Jean Jacques Rousseau θεωρούσε πως το δίκαιο είναι θεϊκό δημιούργημα, χωρίς όμως να έχει απολύτως θεοκρατικό χαρακτήρα, αλλά οι άνθρωποι για να αποδεχτούν τη δικαιοσύνη και να εφαρμόσουν το νόμιμο και ηθικό χρειάζονται συμβάσεις και νόμους, ώστε να συνενωθούν τα δικαιώματα με τα καθήκοντα. Περαιτέρω, ο φιλόσοφος John Locke στήριξε τις ιδέες του για τη ζωή, την ελευθερία και την ιδιοκτησία στα φυσικά ή ανθρώπινα δικαιώματα που θεωρείται ότι έχουν οι άνθρωποι, λόγω της ανθρώπινης φύσης τους και όχι ως απόρροια εντολής, νόμου ή σύμβασης. Αυτή του η θεώρηση επηρέασε την Οικουμενική διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων που υιοθέτησε η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 1948, όπως και τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, όπως διατυπώθηκε το 1776. Οι ίδιες ιδέες επηρέασαν τη γαλλική διακήρυξη των δικαιωμάτων το 1789 και τη διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Σήμερα, μέσα από τους ραγδαίους ρυθμούς εξέλιξης στους τομείς της ιατρικής, της τεχνολογίας και ειδικότερα του διαδικτύου, των εναλλακτικών τρόπων επικοινωνίας, ηθικά ζητήματα προκύπτουν συχνότερα από ποτέ στο πλαίσιο διαμόρφωσης και επικαιροποίησης των νόμων, ώστε αυτοί να καλύπτουν βασικές μορφές της κοινωνικής συνείδησης και να διαφυλάσσουν τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, υποχρεώσεις και ελευθερίες.
Συνεπώς, οι νεότεροι κλάδοι της ηθικής που δημιουργούνται ως απόρροια των διαφόρων αναλύσεων των κοινωνικών προβλημάτων που παρουσιάζονται στα πλαίσια των ειρηνιστικών, των οικολογικών κινημάτων, των κινημάτων για την ισότητα των φύλων, των κινημάτων για τα δικαιώματα του καταναλωτή, κλπ, καλούν το νομοθέτη να πετύχει ένα συγκερασμό μεταξύ ηθικού και νόμιμου. Η ηθική, ως ένας άτυπος νόμος της κάθε κοινωνίας, αποτελεί σήμερα την προσπάθεια του ανθρώπου να επαναπροσδιορίσει την συμπεριφορά του προς τους άλλους, αλλά και προς τον εαυτό του. Η ηθική εξετάζει, ερμηνεύει και υποβάλλει λύσεις στο ερώτημα του τί πρέπει να πράξει κανείς, χωρίς να υποχρεώνει, ενώ ο νόμος υποχρεώνει καθιστώντας το ηθικό ως νόμιμο, με πάντοτε διαχρονικό να παραμένει το ερώτημα που έθεσε ο Φιλόσοφος Immanuel Kant ότι το νόμιμο δεν είναι πάντα ηθικό.